Ymgynghoriad Polisi Cynllunio Cymru

Ymateb Cymdeithas yr Iaith

Cyflwyniad

Mae Cymdeithas yr Iaith Gymraeg wedi bod yn ymgyrchu am ymhell dros chwarter canrif am drefn gynllunio a fyddai’n rhoi buddiannau’r Gymraeg, yr amgylchedd a chymunedau Cymru yn gyntaf.

Croesawodd y Gymdeithas y ddiwygiadau a wnaed i gyfraith cynllunio gan Ddeddf Cynllunio (Cymru) 2015 sy'n cynnig cyfle i gryfhau sefyllfa'r Gymraeg yn ein cymunedau ledled Cymru. Cyflwynom ni nifer fawr o argymhellion yn ystod y broses honno, ac ers cyhoeddi ein Deddf Eiddo a Chynllunio amgen ein hunain yn 2014, rydyn ni wedi datblygu ein polisi ymhellach.

Fis Hydref 2017, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru fersiwn diwygiedig o Nodyn Cyngor Technegol 20. Yn anffodus, yn hytrach na chyflwyno methodoleg i awdurdodau ei ddefnyddio wrth ysytyried effaith datblygiadau ar y Gymraeg, mae’n awgrymu yn gam-arweiniol y dylid cyfyngu ar asesiadau o’r fath. Pwysleisiwn fod deddf mewn statud megis Deddf Cynllunio 2015 bob tro yn gorbwyso nodyn cyngor fel NCT 20, neu yn wir Polisi Cynllunio Cymru, a bod effaith ar y Gymraeg yn ystyriaeth berthnasol ar unrhyw gam yn y broses gynllunio.

Yn hyn o beth, yn ogystal â sicrhau bod testun Polisi Cynllunio Cymru yn cyd-fynd â’r ddeddf, dylid ddiwygion NCT 20 ar frys, er mwyn adlewyrchu’r dyletswydd dan y Ddeddf Cynllunio ar awdurdodau i ystyried unrhyw fater sy’n ymwneud â’r Gymraeg wrth ddelio â cheisiadau unigol am ganiatâd cynllunio, os yw hynny’n berthnasol i’r cais.

Yn ogystal, dylai Llywodraeth Cymru gomisiynu astudiaeth annibynnol er mwyn casglu tystiolaeth a hwyluso dealltwriaeth drwyadl o effaith cynlluniau datblygu, yn enwedig datblygiadau tai, ar gymunedau lle y bu o leiaf 25% yn medru'r Gymraeg yn ôl Cyfrifiad 1991, sef cyfnod o oddeutu 25 mlynedd. Yn ogystal â datblygiadau tai, dylid ystyried effaith polisïau datblygu eraill ar yr iaith, gan gynnwys cyfyngiadau ar deuluoedd lleol rhag codi tai y tu allan i ffiniau cymdogaethau, a'r farchnad dai ei hun. Amcan y gwaith ymchwil hwn fyddai creu sail dystiolaeth gadarn ar gyfer y Llywodraeth a'r awdurdodau lleol wrth iddynt ddiwygio eu polisïau a'u cynlluniau datblygu lleol.

Ymatebion i gwestiynau penodol yr ymgynghoriad:

C2: Ydych chi’n cytuno bod y cyflwyniad yn darparu trosolwg digonol o’r system gynllunio yng Nghymru a chyd-destun priodol? Os na, eglurwch pam.

Nac ydy. Yn sgil darpariaethau Deddf Cynllunio (Cymru) 2015, mae effaith datblygiadau ar y Gymraeg yn ystyriaeth berthnasol. Gan fod yr elfen yma o’r system yn un bwysig ac yn unigryw i Gymru, dylai unrhyw drosolwg o’r system gynllunio sôn amdano.

Mae pennod 1 fel mae’n sefyll yn anghytbwys, gan ei fod yn mynd i fanylion ynglŷn ag ysystyriaethau perthnasol eraill, defnydd o adnoddau naturiol, teithio llesol ac ati, ond heb sôn o gwbl am gynaliadwyedd y Gymraeg a’i chymunedau.

C3: Ydych chi’n cytuno â’r Egwyddorion Cynllunio? Os na, eglurwch pam.

Rydym yn cytuno y dylid cynnwys adran megis “Y Gymraeg a chreu lleoedd” (2.47 - 2.51), ac yn cytuno ag ewgyddorion paragraffau 2.47 - 2.50. Fodd bynnag, mae paragraff 2.51 yn gwbl camarweiniol, ac o’i dderbyn fy fyddai’n agored i’w herio’n gyfreithiol.

Mae angen newid y geiriad am asesiadau effaith ceisiadau unigol ar y Gymraeg fel eu bod yn atgoffa swyddogion a chynghorwyr bod modd ystyried effaith datblygiad ar y Gymraeg ym mhob rhan o Gymru ac o dan amryw o sefyllfaoedd. Hefyd, ni ddylid awgrymu bod angen cyfyngu asesiadau effaith datblygiadau ar y Gymraeg i rai sefyllfaoedd ac i rai ardaloedd yn unol â'r Cynllun Datblygu. Mae'r geiriad presennol yn rhoi'r argraff na fyddai modd cynnal asesiad o dan unrhyw amgylchiadau os yw'r tir wedi ei ddosrannu o dan y Cynllun Datblygu Lleol yn barod. Mae polisi o'r fath felly yn anghyfreithlon.

C11: Ydych chi’n cytuno ei bod hi’n bwysig i hyfywedd gael ei asesu ar ddechrau’r broses o baratoi’r cynllun ac i hyn gael ei ategu gan rôl ddatblygedig i lwybrau tai? Os na, eglurwch pam

Nid ydym yn cytuno â’r methodoleg hwn, gan ei fod yn adlewyrchu galw allanol, a grym farchnad artiffisial, yn hytrach nag anghenion lleol. Dylai’r broses o lunio cynllun datbglygu decrhau, yn hytrach, gydag asesiad manwl o’r angen lleol am dai, fesul ardal. Gweler methodoleg isod yn atodlen 1.

C22: Ydych chi’n cytuno gyda’r materion a’r rhyng-gysylltiadau y tynnir sylw atynt yn y cyflwyniad i’r bennod Lleoedd Cynhyrchiol a Mentrus? Pa faterion a chysylltiadau eraill y gellid eu nodi i gefnogi’r thema hon?

Mae’r Gymdeithas yn credu bod y dylai’r Gymraeg fod yn ganolog i safbwynt y Llywodraeth ar leoedd cynhyrchiol a mentrus. Dylid ehangu paragraff 4.11, a dylid ychwanegu at paragraff 4.18 ac eraill, er mwyn amlygu hyn.

Mae’r iaith a’r economi yn gysylltiedig. Mewn ardal Gymraeg gydag economi cryf, bydd llai o bobl yn allfudo er mwyn cael gwaith, felly bydd niferoedd uchel o siaradwyr Cymraeg yn parhau i fyw yno. Ble mae niferoedd uchel o siaradwyr Cymraeg ac mae’r iaith mewn sefyllfa gref — ble mae medru’r Gymraeg yn ddefnyddiol wrth chwilio am swyddi, cynnig gwasanaethau, ac yn y blaen — cymhellir pobl ddi-Gymraeg sy’n symud i’r ardal i gymhathu. Dyma sefyllfa lle mae’r gymuned yn hyfyw ac mae’r iaith a’r economi yn cynnal ei gilydd. Gellir meddwl am y sefyllfa hon fel ‘cynaladwyedd economaidd ieithyddol’.

Mae angen edrych ar ddatblygu economaidd o safbwynt cynnal a chryfhau cymunedau lleol yn naturiol drwy ychwanegu gwerth i’n hadnoddau cynhenid. Yn rhy aml dehonglir datblygu economaidd fel hybu twf ar unrhyw gyfri, a dehonglir datblygu ieithyddol mewn termau diwylliannol. Mae angen edrych ar ein cymunedau Cymraeg yn holistaidd gan gydblethu’r elfennau ynghyd yn un.

Yn 2016, cyhoeddodd y Gymdeithas bapur polisi ynghylch y Gymraeg a datblygu economaidd http://cymdeithas.cymru/dogfen/iaith-gwaith-strategaeth-economaidd sy’n cynnwys nifer o argymhellion penodol sy’n dangos sut y gellid cyd-blethu lles yr iaith a datblygu economaidd.

Grŵp Cymunedau Cynaliadwy, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg
Mai 2018



Atodlen 1: Methodoleg Asesiadau Anghenion Lleol

(1) Mae rhaid i asesiad angen lleol ystyried y materion canlynol:

(a) demograffeg, gan gynnwys ystyriaeth o raddfeydd geni a marwolaeth, yn ardal y ward etholaethol dan sylw;

(b) incymau cyfartalog yn ardal y ward etholaethol dan sylw;

(c) sefyllfa’r Gymraeg yn ardal y ward etholaethol dan sylw;

(ch) dadansoddiad o’r stoc dai bresennol yn ardal y ward etholaethol dan sylw, gan gynnwys y stoc rhentu preifat, yr angen am adeiladu o’r newydd, unedau tai sydd heb eu meddiannu, tai gwyliau ac ail gartrefi;

(d) yr anghenion lleol am gartrefi ar rent yn ardal y ward etholaethol dan sylw;

(dd) anghenion prynwyr tro cyntaf yn ardal y ward etholaethol dan sylw;

(e) cartrefi i bobl ag anghenion arbennig yn ardal y ward etholaethol dan sylw;

(f ) anghenion gofal yn y gymuned yn ardal y ward etholaethol dan sylw;

(ff ) digartrefedd yn ardal y ward etholaethol dan sylw;

(g) gwella cyflwr y stoc dai a chyrraedd Safon Ansawdd Tai Cymru yn ardal y ward etholaethol dan sylw;

(ng) strategaeth a buddsoddiad mewn effeithlonrwydd ynni yn ardal y ward etholaethol dan sylw;

(h) y ddarpariaeth ar gyfer claddfeydd yn ardal y ward etholaethol dan sylw

(i) busnesau a ffermydd i’w rhentu yn ardal y ward etholaethol dan sylw; a

(l) cost diwallu’r anghenion hyn dros gyfnod o 5 mlynedd yn ardal y ward etholaethol dan sylw.



Atodlen 2: NCT 20 amgen

Nodyn Cyngor Technegol 20 amgen:  

Continwwm ar gyfer diogelu a chryfhau'r Gymraeg ym mhob rhan o Gymru  

 

Sylfeini Cyfreithiol a Pholisi

Dylai awdurdodau cynllunio nodi a rhoi sylw dyladwy i'r ffaith:  

• bod y Gymraeg yn ystyriaeth berthnasol statudol ym mhob rhan o Gymru, yn sgil pasio adran 31 Deddf Cynllunio (Cymru) 2015, ac nad yw'r ystyriaeth statudol honno yn gyfyngedig i rai ardaloedd daearyddol yn unig

• bod y Gymraeg yn iaith swyddogol ledled Cymru yn sgil pasio Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011

• bod camau o fewn y system gynllunio y gellir eu cymryd i gryfhau cyflwr y Gymraeg, a hynny ym mhob rhan o Gymru

• bod ardaloedd lle mae'r Gymraeg yn brif iaith y gymuned yn hynod o bwysig i ffyniant y Gymraeg, fel nodir yn Strategaeth Iaith Llywodraeth Cymru "Iaith Fyw: Iaith Byw" a bod angen rhagor ohonynt os yw'r Gymraeg i ffynnu yn y tymor hir

• bod potensial gan bob cymuned i adfer neu ddiogelu'r Gymraeg fel ei bod yn dod neu'n parhau i fod yn brif iaith y gymuned: cysyniad sy'n ymhlyg yn ieithwedd y Llywodraeth wrth ddisgrifio'r Gymraeg fel iaith genedlaethol i bawb ym mhob rhan o Gymru

• bod y nod llesiant "ffyniant y Gymraeg" yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn berthnasol i bob rhan o Gymru ac nad yw'n gyfyngedig i rai ardaloedd daearyddol yn unig.

Egwyddorion

Argymhellwn y dylid defnyddio'r canlynol fel egwyddorion ar gyfer y canllawiau newydd:

(i) Sefydlu Continwwm Datblygu'r Gymraeg a fydd yn cynnwys pob ardal o Gymru ac yn anelu at gryfhau sefyllfa'r Gymraeg ym mhob rhan o'r wlad.

(ii) Cynnwys rhestr o faterion sylfaenol sy'n effeithio ar y Gymraeg y dylid delio â nhw ym mhob rhan o Gymru.  

(iii) Yn hytrach na dau gategori ('sensitif' neu beidio), dylai fod, fan leiaf, dri neu bedwar categori y mae'n rhaid i bob ardal o'r wlad fod yn un ohonynt, a bydd pob un yn golygu ystyriaeth i'r Gymraeg ar wahanol raddfeydd.

(iv) Gall fod awgrymiadau o ran sut i bennu'r ardaloedd hyn, ond byddai'n rhaid rhoi hyblygrwydd, megis dewis rhwng niferoedd (a all fod yn fwy perthnasol o fewn ardaloedd trefol) a chanrannau fel maen prawf o ran penderfynu lle mae cymuned yn eistedd o fewn y continwwm.

(v) Dylai fod rôl glir gan Gomisiynydd y Gymraeg i roi cyngor i awdurdodau cynllunio o ran sut i gategoreiddio cymunedau.

Continwwm Datblygu'r Gymraeg

Credwn y dylid sefydlu continwwm datblygu'r Gymraeg gan fabwysiadu nod tymor hir y drefn gynllunio ym mhob rhan o Gymru i gyrraedd sefyllfa lle mai’r Gymraeg fydd y brif iaith gymunedol.

Credwn y dylai pob awdurdod cynllunio lleol, drwy ei gynllun datblygu lleol, gategoreiddio pob un ardal o Gymru maent yn gyfrifol amdanynt.  

Awgrymwn y gellid ystyried sefydlu pedwar categori megis y canlynol:  

(a) Cymunedau Cymraeg sy’n defnyddio’r Gymraeg yn brif iaith

(b) Cymunedau o Ddwyieithrwydd Cyfochrog a Chyflawn

(c) Cymunedau gyda defnydd sylweddol o’r Gymraeg

(ch) Cymunedau hawliau sylfaenol y Gymraeg

Bydd rhaid mabwysiadu nod bod ardaloedd yn symud lan y categorïau dros amser.  

Credwn fod dadl dros ystyried ychwanegu at y categorïau hyn hyd at oddeutu chwe chategori.  

Credwn y dylai fod dewis gan gymunedau lleol rhwng y gwahanol opsiynau. Bydd yn bwysig rhoi'r hyblygrwydd o edrych ar ardaloedd teithio i'r gwaith yn ogystal â niferoedd neu ganrannau er mwyn pennu ym mha gategori mae pob cymuned yn eistedd orau.

Diffinio'r Ardaloedd a'u Hystyr:

Continwwm – Fframwaith i Hybu'r Gymraeg ledled Cymru

Gallai cynghorau ystyried y fframwaith canlynol fel ffordd o ymdrin â'r Gymraeg wrth ystyried pob cais cynllunio.

 

Argymhellir mai lleiafswm yw'r isod o ran y camau y mae'n rhaid eu cymryd o fewn y categorïau, ond na ddylai'r camau y gellir eu cymryd fod yn gyfyngedig i'r lleiafswm.

Nodiadau Esboniadol:

Ardaloedd Categori Ch - Cymunedau hawliau sylfaenol y Gymraeg  

Yn yr ardaloedd hyn, mae'n rhaid gwneud y canlynol (heb fod yn gyfyngedig iddynt):

• Sicrhau bod enw Cymraeg ar bob datblygiad, enw stryd a nodwedd tir

• Sicrhau bod holl arwyddion datblygiadau yn Gymraeg

• Rhagdybio bod unrhyw sefydliadau addysg a adeiledir fel rhan o ddatblygiad yn gyfrwng Cymraeg yn bennaf

• Disgwyliad bod gan ddatblygiadau masnachol arwyddion Cymraeg

• Gwahardd dileu enwau stryd, tai, nodweddion tir a datblygiadau Cymraeg

• Budd cynllunio i gael ei ddosbarthu mewn cydweithrediad â'r fenter iaith leol  

• Sicrhau bod cyfran o ddim llai na 25% o unrhyw 'fudd cynllunio' o dan adran 106 yn mynd at brosiectau cyfrwng Cymraeg neu brosiectau gyda'r prif nod o hyrwyddo'r Gymraeg

• Sicrhau y caiff tai eu marchnata yn lleol    

• Sicrhau bod math a nifer y tai yn ymateb i dwf naturiol y boblogaeth leol a'i hanghenion yn unig  

 

Ardaloedd Categori C - Cymunedau gyda defnydd sylweddol o’r Gymraeg  

Yn yr ardaloedd hyn, mae'n rhaid gwneud y canlynol (heb fod yn gyfyngedig iddynt):

• Popeth a wneir yn ardaloedd Ch  

• Annog enwau ac arwyddion uniaith Gymraeg ar ddatblygiadau

• Amod ar bob datblygiad lleol bod cyfle cyntaf i bobl leol eu prynu  

• Sicrhau bod cyfran o ddim llai na 50% o unrhyw 'fudd cynllunio' o dan adran 106 yn mynd at brosiectau cyfrwng Cymraeg neu brosiectau gyda'r prif nod o hyrwyddo'r Gymraeg

• Marchnata’r tai yn lleol yn unig am gyfnod penodol e.e. 3 mis cyn eu rhoi ar y farchnad agored.

• Datblygu’r safle gam wrth gam er mwyn lliniaru unrhyw effaith negyddol ar yr iaith Gymraeg o ganlyniad i adeiladu tai ar raddfa / cyfradd sy'n fwy na’r angen lleol

 

Ardaloedd Categori B - Cymunedau o Ddwyieithrwydd Cyfochrog a Chyflawn  

Yn yr ardaloedd hyn, mae'n rhaid gwneud y canlynol (heb fod yn gyfyngedig iddynt):

• Popeth a wneir yn ardaloedd C a Ch  

• Enwau ac arwyddion uniaith Gymraeg ar ddatblygiadau

• Siopau stryd i fod ag arwyddion uniaith Gymraeg

• Unrhyw gais i newid defnydd i gynnwys amod arwyddion uniaith Gymraeg

• Datblygiadau addysg newydd i fod yn rhai cyfrwng Gymraeg yn unig  

• Nod y bydd yr holl stoc dai yn fforddiadwy i bobl leol ar incwm cyfartalog yr ardal

• Sicrhau bod cyfran o ddim llai na 75% o unrhyw 'fudd cynllunio' o dan adran 106 yn mynd at brosiectau cyfrwng Cymraeg neu brosiectau gyda'r prif nod o hyrwyddo'r Gymraeg

• Amod bod rhaid I'r holl dai newydd fod yn fforddiadwy i bobl leol

 

Ardaloedd Categori A - Cymunedau Cymraeg sy’n defnyddio’r Gymraeg yn brif iaith  

Yn yr ardaloedd hyn, mae'n rhaid gwneud y canlynol (heb fod yn gyfyngedig iddynt):

• Popeth a wneir yn ardaloedd B, C a Ch

• Amod y gwerthir tai newydd i bobl leol yn unig

• Sicrhau bod 100% o unrhyw 'fudd cynllunio' o dan adran 106 yn mynd at brosiectau cyfrwng Cymraeg

 

Nodiadau:

*Ystyr “pobl leol” fel y'i defnyddir uchod yw:

(a) pobl sydd wedi byw neu wedi gweithio yn yr ardal am gyfnod o gyfanswm o 10 mlynedd allan o’r 20 mlynedd diwethaf;

(b) pobl sy’n gyflogedig neu sydd â chontract am wasanaethau, boed hynny mewn un neu fwy o swyddi parhaol, sy’n gyfystyr ag oriau gwaith amser llawn yn yr ardal;

(c) pobl sy’n hunangyflogedig, boed hynny mewn un neu fwy o swyddi, sy’n gyfystyr ag oriau gwaith amser llawn yn yr ardal; neu

(ch) pobl sydd wedi byw yn yr ardal am o leiaf cyfanswm o 10 mlynedd yn ystod eu hoes.

** Disgwylir y bydd pob datblygiad masnachol yn gorfod cydymffurfio ag amod tebyg i amod Llywodraeth Cymru o ran grantiau: "Pan fo’r dibenion yn cynnwys neu’n ymwneud â darpariaeth gwasanaethau neu ddeunydd ysgrifenedig (gan gynnwys arwyddion a gwybodaeth a gyhoeddir ar-lein) yng Nghymru, rhaid iddynt gael eu darparu yn y Gymraeg, oni fyddai’n afresymol neu’n anghymesur gwneud hynny."