Bil Llywodraeth Leol (Cymru) Drafft a’r Memorandwm Esboniadol 

Ymateb Cymdeithas yr Iaith Gymraeg 

1.Cyflwyniad 

1.1. Mae Cymdeithas yr Iaith Gymraeg wedi bod yn ymgyrchu am dros hanner canrif dros y Gymraeg a holl gymunedau Cymru fel rhan o'r chwyldro rhyngwladol dros hawliau a rhyddid. 

1.2. Ym mis Hydref 2015, mabwysiadodd cyfarfod cyffredinol Cymdeithas yr Iaith Gymraeg y polisi canlynol: 

"Cred Cymdeithas yr Iaith fod cynlluniau presennol Llywodraeth Cymru i ad-drefnu llywodraeth leol yn gam a fydd yn tanseilio democratiaeth lleol. Credwn fod y penderfyniadau gorau yn cael eu gwneud pan fo grym yn agosach i’n cymunedau. Galwn ar y llywodraeth felly i wrthod y cynlluniau presennol a datganoli mwy o bwerau i ardaloedd lleol drwy gynghorau cymuned a chynghorau tref. Os gorfodir y cynlluniau presennol ar yr awdurdodau lleol, galwn ar i’r awdurdod lleol a fydd yn cynnwys Gwynedd i weithredu’n gyfan gwbl Gymraeg i barhau â pholisi gweinyddu cyfrwng Cymraeg Cyngor Gwynedd." 

1.3 Yn ein dogfen weledigaeth "Miliwn o Siaradwyr Cymraeg: Gweledigaeth o 2016 Ymlaen", datganwn y "dylai unrhyw ad-drefnu Llywodraeth leol gynyddu’r nifer o awdurdodau sy’n gweithio drwy’r Gymraeg gan osod cymalau mewn deddfwriaeth er mwyn sicrhau hynny" 

1.4 Mae Cyngor Sir Gaerfyrddin wedi mabwysiadu argymhellion gweithgor ar sefyllfa'r Gymraeg yn y sir, a hynny'n drawsbleidiol, sy'n cynnwys y nod o symud at weinyddiaeth fewnol Gymraeg fel a weithredir yng Ngwynedd ar hyn o bryd: 

"NOD: I gynyddu’r defnydd o’r Gymraeg o fewn y gweithle a dwyieithogi ymhellach gweinyddiaeth fewnol y Cyngor gyda’r nod o weinyddu’n bennaf trwy gyfrwng y Gymraeg gydag amser" Adran 3.4, Y Gymraeg yn Sir Gâr, Gweithgor y Cyfrifiad1 

1.5 Yn 2011, llofnododd Arweinydd Cyngor Sir Ceredigion Ellen ap Gwynn yr addewid canlynol: 

"Y Gymraeg: Iaith Swyddogol Sir Ceredigion 

Yr wyf i, sydd yn arweinydd grŵp Plaid Cymru yn Sir Ceredigion yn ymrwymo i gefnogi'r egwyddor i wneud y Gymraeg yn iaith swyddogol gweinyddiaeth fewnol Cyngor Sir Ceredigion..." 

1.6. Mae'r Gweinidog Gwasanaethau Cyhoeddus a'r Prif Weinidog wedi dweud y bydd awdurdodau sy'n uno yn gorfod cydymffurfio a Safonau'r Gymraeg lefel uchaf o blith dyletswyddau iaith yr awdurdodau sy'n uno. 

2.Crynodeb 

Ymysg ein prif argymhellion a sylwadau mae'r canlynol: 

3. Sylwadau Cyffredinol 

3.1. Rhoi grym yn nwylo pobl Cymru dylai fod pwrpas y cynllun o Ddiwygio Llywodraeth Leol. Mae’r Gymraeg wedi bod mewn sefyllfa o wendid yn ein Hawdurdodau Lleol erioed, ac o’r dystiolaeth a gasglwn mae hynny’n parhau o fewn y 22 Awdurdod presennol. Mae’n bryder mawr bod gwendidau sylfaenol yn parhau cyhyd, ac fe welwn yr ad-drefnu arfaethedig yn gyfle i fynd i’r afael â methiannau dirfawr yr awdurdodau hyd yma i ddarparu gwasanaethau llawn yn Gymraeg. Mae gwir angen mynd i’r afael â’r methiant hwn a dyma gyfle arall i wneud hynny. 

3.2. Mae angen amddiffyn ac ehangu nifer y cyrff sy’n gweinyddu’n fewnol drwy gyfrwng y Gymraeg. 

3.3. Rydym yn ymwybodol mai dim ond o fewn un awdurdod y mae hynny’n digwydd ar hyn o bryd, sef Cyngor Gwynedd; felly mae angen cryfhau’r ddarpariaeth ar fyrder. Byddai hyn yn gwireddu hawliau gweithwyr i weithio drwy gyfrwng y Gymraeg. 

3.4. Wrth i’r newidiadau hyn ddod i rym, bydd yr unedau o reidrwydd yn cynyddu mewn maint, a thrwy hynny yn cryfhau’r ymdeimlad fod atebolrwydd yn pellhau. Gwanhau fydd cysylltiad rhwng etholwyr a darparwyr gwasanaethau, a bydd hynny’n cael effaith niweidiol ar ddemocratiaeth. 

3.5. Credwn fod angen adfywio a chryfhau democratiaeth, yn enwedig ar lefel leol iawn. Gwelwn fod hyn yn gyfle da i ddod â’r broses ddemocrataidd yn agosach at y bobl ac i roi mwy o gyfrifoldebau yn nwylo Cynghorau Cymuned. Gwelir bod mwy o rôl iddynt yn benodol yn y system gynllunio.  

3.6. Gwelwn fod gwasanaethau lleol yn hollbwysig i hyfywedd cymunedau a’r Gymraeg, ac rydym yn edrych ar yr ad-drefnu yng ngoleuni hynny. 

3.7. Mae angen creu set cyson o Safonau'r Gymraeg ar draws y gwasanaethau cyhoeddus, y drydedd sector a’r sector breifat er mwyn gwella gwasanaethau Cymraeg ac a fydd yn sicrhau eglurder i’r cyhoedd.  

4.Sylwadau Manwl 

4.1 Ardaloedd Llywodraeth Leol 

4.1.1. Fel y nodir uchod, anghytuna Cymdeithas yr Iaith Gymraeg gyda'r cynlluniau i ad-drefnu Llywodraeth Leol gan y byddai'n canoli grym yn bellach byth oddi wrth gymunedau lleol.   

4.1.2. Nodwn ymhellach pwysigrwydd eithriadol polisïau iaith Gwynedd, o ran defnydd mewnol yn ogystal â'u polisi addysg, fel dull sy'n cynnal a chryfhau defnydd y Gymraeg yn y byd gwaith ac yn ein cymunedau. Nodwn ymhellach nad yw effaith gadarnhaol polisïau iaith Gwynedd yn gyfyngedig i Wynedd: caiff unigolion hyderus eu Cymraeg a fagir yn y sir effaith bositif ar gyflwr yr iaith ledled Cymru. 

4.1.3. Felly, pa opsiwn bynnag a ddewisir gan y Llywodraeth, mae'n hanfodol bwysig bod yr awdurdod sy'n gwasanaethu Gwynedd yn parhau i weithredu'n fewnol yn Gymraeg ac yn Gymraeg yn unig, a bod y polisi hwnnw yn ymestyn i awdurdodau lleol eraill. 

4.1.4. Rhaid nodi yn ogystal pwysigrwydd eithriadol y camau cadarnhaol a gymerwyd yn drawsbleidiol yn Sir Gaerfyrddin dros y blynyddoedd diwethaf ers cyhoeddi canlyniadau'r Cyfrifiad, gyda'r nod o symud at yr un polisïau â Gwynedd o ran defnydd mewnol o'r iaith ac addysg Gymraeg. Mae'n hanfodol bwysig nad yw ad-drefnu llywodraeth leol yn llesteirio ar y camau i gryfhau cyflwr y Gymraeg yn yr ardal honno. 

4.1.5. Yn hynny o beth, mae’n chwerthinllyd y gallai'r Llywodraeth geisio dadlau'r canlynol yn ei asesiad: 

"Mae Awdurdodau mwy o faint a mwy galluog hefyd yn fwy tebygol o allu darparu cymorth rhagweithiol a gwneud defnyddio’r Gymraeg yn rhan o’u systemau yn eu gweithleoedd, yn ogystal ag yn yr ardaloedd maent yn eu gwasanaethu" 

4.1.6. Nid yw'r casgliad uchod yn wir yn ardaloedd fel Gwynedd a Sir Gaerfyrddin. Yn wir, mae'r uno yn fygythiad i gynnal a symud tuag at weinyddiaeth fewnol Gymraeg a pholisi o addysg cyfrwng Cymraeg i bawb yn yr ardaloedd hynny. Yn wir, mae honiadau'r Llywodraeth yn amlygu meddylfryd "Caerdydd-ganolog" sy'n hynod anffodus. 

4.1.7. Ac er bod yr asesiad effaith iaith yn datgan: "... beth bynnag fo’r arferion presennol ar draws Llywodraeth Leol yng Nghymru, mae Gweinidogion Cymru eisiau gweld cryfhau ac adeiladu ar arferion o’r fath", a bod "...Gweinidogion Cymru’n cydnabod ei bod yn bwysig cymryd gofal i sicrhau nad yw creu ardaloedd Awdurdodau Lleol mwy o faint yn erydu’r arferion presennol yn yr Awdurdodau Lleol hynny sy’n gwneud eu gwaith gweinyddol mewnol yn gyfan gwbl neu yn bennaf yn Gymraeg" nid oes mecanwaith yn y ddeddfwriaeth sy'n sicrhau nad oes llithro yn ôl a bod arferion da yn cael eu hymestyn i ragor o awdurdodau mewn gwirionedd. 

4.1.8. Credwn y dylai'r polisi o weinyddu'n Gymraeg gael ei ymestyn i ragor o ardaloedd. Yn hynny o beth, mae'n hanfodol: 

4.1.9. Fel dywedom, nid ydym cytuno â'r ad-drefnu arfaethedig ar gynghorau sir, fodd bynnag, os penderfyna'r Llywodraeth bod yr ad-drefnu yn digwydd, 

4.1.10. Mae'n bwysig iawn nodi nad yw gweithredu'r un Safonau'r Gymraeg, rheoliadau sy'n deillio o Fesur y Gymraeg (Cymru) 2011, yn faen prawf digonol, ar ei ben ei hunan, bod cyngor sir yn gweithredu'r un polisi iaith â chyngor arall. 

4.1.11. Argymhellwn felly: 

4.1.12. Gellid ystyried rhoi grymoedd i Gomisiynydd y Gymraeg i atal uno cynghorau os oes risg bod y newidiadau yn mynd i gael effaith negyddol ar ddefnydd y Gymraeg, yn enwedig y rhai a weithredir gan Gyngor Sir Gaerfyrddin a chan Gyngor Gwynedd. 

4.2.Enghraifft: Pryderon am Uno Conwy a Gwynedd 

4.2.1. Teimlwn fod rhesymau arbennig dros beidio ag uno Conwy a Gwynedd; ymysg ein pryderon yw'r canlynol: 

4.3. Enwau'r Siroedd Newydd 

4.3.1. Mae paragraff 30 y memorandwm esboniadol yn datgan y bydd disgwyl i bob sir fabwysiadu enw Cymraeg ac enw Saesneg. Ni fyddai'r polisi hwnnw'n gyson gydag egwyddor ganolog i Fesur y Gymraeg (Cymru) 2011 sef "ni ddylid trin y Gymraeg yn llai ffafriol na'r Saesneg", nag yr arfer mewn niferoedd o siroedd presennol ychwaith, sef arddel enw Cymraeg yn unig.