[agor fel PDF] 

Rheoliadau Cynlluniau Strategol y Gymraeg mewn Addysg

Ymateb Cymdeithas yr Iaith 

1. Cyflwyniad

1.1. Mae Cymdeithas yr Iaith yn fudiad sy'n ymgyrchu'n ddi-drais dros y Gymraeg a holl gymunedau Cymru.

1.2. Mae effeitholrwydd y system addysg i greu siaradwyr newydd yn gwbl ganolog ac allweddol i strategaeth iaith y Llywodraeth: nid oes modd fforddio peidio â chyflawni yn y maes hwn. Mae tynged holl strategaeth y Llywodraeth yn y fantol. 

1.3. Nid oes amheuaeth bod y system addysg bresennol yn gwbl anaddas i gyflawni’r twf mewn addysg cyfrwng Cymraeg sydd ei angen. Ar sail y ‘twf’ ers 2010, byddai’n cymryd: 

• 1,560 o flynyddoedd i sicrhau bod pob plentyn 7 mlwydd yn cael addysg cyfrwng Cymraeg; a 

• 352 o flynyddoedd i gyrraedd targed y Llywodraeth o 40% o blant 7 mlwydd oed yn cael addysg cyfrwng Cymraeg.

1.4. Cyflwynwn argymhellion a sylwadau manwl ar y rheoliadau arfaethedig is-law. Fodd bynnag, credwn fod angen dybryd i’r Llywodraeth gyflwyno Deddf Addysg Gymraeg yn unol ag argymhelliad ei phanel o arbenigwyr ei hun, Bwrdd Cynghori Strategol y Gymraeg mewn Addysg. Er ein bod yn gwerthfawrogi ymdrechion swyddogion a’r panel i wneud eu gorau glas o fewn cyfyngiadau’r ddeddfwriaeth sylfaenol bresennol, mae’n gwbl amlwg bellach bod angen Deddf Addysg Gymraeg er mwyn cyflawni gweledigaeth miliwn o siaradwyr y Llywodraeth.

1.5. Ymhellach, mae’r newidiadau angenrheidiol i’r rheoliadau hyn yn codi cwestiynau eraill am bolisi addysg y Llywodraeth, yn benodol cwestiynau ynghylch y cymhellion ariannol a chamau i gynllunio’r gweithlu sydd eu hangen. Galwn ar y Llywodraeth i gyhoeddi camau gweithredu pendant a newidiadau sylweddol yn y meysydd hyn, a hynny’n fuan.

2. Prif Sylwadau

2.1. Mae’n prif argymhellion a sylwadau ar y rheoliadau arfaethedig fel a ganlyn:

• Rydym yn croesawu’r cynnig i ddileu’r gofyniad i ‘fesur y galw’ am addysg cyfrwng Cymraeg, ac yn lle hynny, symud at system o osod targedau penodol yn seiliedig ar gyflawni nod strategaeth y Llywodraeth o gyrraedd miliwn o siaradwyr;

• Rydym yn gweld bod manteision o symud at gynllunio dros gyfnod hirach, ond wrth symud i gyfnod o 10 mlynedd, bydd rhaid cael rhagor o gamau gorfodi a chymellion er mwyn sicrhau cyflawniad yn ystod tymor y cynllun. Ar ôl 5 mlynedd, credwn fod angen arolygiad ffurfiol annibynnol gan Estyn o bob cynllun er mwyn sicrhau bod y cynllun yn gyfredol ac y bydd yn cyflawni’r targedau; 

• Pryderwn nad oes mecanwaith newydd na gwahanol ar gyfer normaleiddio ac ehangu addysg cyfrwng Cymraeg mewn ysgolion Saesneg. Mae rhoi sylw i hyn yn gwbl hanfodol er mwyn sicrhau bod y Llywodraeth yn cyrraedd ei tharged o hanner y disgyblion sy’n mynd i ysgolion Saesneg yn siarad Cymraeg erbyn 2050. Nid ydym yn argyhoeddig bod y rheoliadau fel y maent yn ddigonol er mwyn cyrraedd targedau’r Llywodraeth;

• Pryderwn am y nifer uchel o ‘ddatganiadau sy’n nodi’ yn y rheoliadau, sy’n debyg iawn i’r geiriad yn rheoliadau 2013 a sefydlodd y gyfundrefn bresennol sydd wedi methu. Credwn y dylid adeiladu ar y targed ar gyfer blwyddyn 1 drwy osod targedau meintiol tebyg ar gyfer deilliannau allweddol eraill;

• Credwn y dylai fod llai o ddyletswyddau yn gyffredinol. Er enghraifft, cwestiynwn werth gofyn am gynllun gan awdurdod lleol yn ymwneud â nifer o faterion nad oes ganddynt rym na chyfrifoldeb drostyn nhw. Mae modd dadlau y byddai’n fwy effeithiol canolbwyntio ar gyflawni ar lai o dargedau pendant lle mae dylanwad a chyfrifoldeb clir gan awdurdod lleol;

• Yn atodlen 3, yn lle ‘datganiadau sy’n nodi’, credwn y dylai fod targedau pendant ar gyfer: 

  • darparu mwy o addysg cyfrwng Cymraeg ym mhob un ysgol yn lle'r ddyletswydd arfaethedig yn rheol 11, Atodlen 3;

  • sicrhau bod mwy o ddisgyblion yn sefyll cymwysterau cyfrwng Cymraeg yn lle'r ddyletswydd arfaethedig yn rheol 12, Atodlen 3.

• Pryderwn yn ogystal bod y targedau o ran twf addysg cyfrwng Cymraeg ar gyfer cynghorau unigol yn rhy isel am sawl rheswm, gan gynnwys:

  • bod targedau twf addysg cyfrwng Cymraeg mor isel yn golygu bod y Llywodraeth yn llwyr ddibynnol ar lwyddiant i gael hanner y disgyblion sy’n gadael ysgolion Saesneg i fod yn siaradwyr Cymraeg, ac nad oes unrhyw dargedau meintiol na mecanwaith cadarn ar gyfer cyflawni’r targed uchelgeisiol hwn;

  • bod y cynnig i newid prif darged y Cynlluniau Strategol i flwyddyn 1 (pan fo mwyafrif y plant naill ai'n 5 neu'n 6 mlwydd oed) yn hytrach na’r hen ddeilliant 7 mlwydd oed. Mewn gwirionedd, byddai’r newid yn gostwng y targedau twf addysg cyfrwng Cymraeg cenedlaethol;

  • mae’r targedau cenedlaethol presennol yn cymryd yn ganiataol na fydd cwymp yng nghanran y disgyblion sy’n cael addysg cyfrwng Cymraeg o un cyfnod addysg i’r llall. Er bod mynd i’r afael â diffyg dilyniant yn hanfodol, nid yw’n realistig rhagdybio y bydd y diffyg dilyniant presennol yn diflannu’n llwyr, felly dylai’r Llywodraeth osod targedau twf uwch ar gyfer oedrannau iau er mwyn gwneud yn iawn am y cwymp anochel mewn grwpiau oedran hŷn.  

• Credwn y dylai’r targed blwyddyn 1 fod oddeutu’r un ffigyrau â’r hyn sydd yn y dadansoddiad ystadegol a gyhoeddwyd gan Gymdeithas yr Iaith er mwyn bod yn sicr o gyrraedd miliwn o siaradwyr. Byddai hynny’n golygu bod 50% yn cael addysg cyfrwng Cymraeg erbyn 2030 a 77% erbyn 2050. Mae modd darllen y dadansoddiad manwl yma: https://cymdeithas.cymru/sites/default/files/Targedau%20Addysg%20Lleol2.pdf 

• Pryderwn ymhellach nad yw’r rheoliadau yn mynd i fod yn ddigonol i wella darpariaeth nifer o gynghorau yn y Gorllewin, yn enwedig Gwynedd a Môn, gan nad oes cynigion na thargedau meintiol ar gyfer normaleiddio’r Gymraeg fel cyfrwng dysgu ym mhob ysgol nac ychwaith o ran canran y grwpiau oedrannau hŷn sy’n cael addysg cyfrwng Cymraeg;

• Mae angen cymhellion a chamau gorfodi clir er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni ar eu targedau a’u hamcanion;

• Dylai’r canllawiau amlinellu’n fanwl y cymorth a’r camau polisi cadarn newydd a weithredir gan y Llywodraeth ac asiantaethau eraill er mwyn eu cynorthwyo a’u cymell i gyflawni ar y targedau yn y rheoliadau. 

2.2. Yn sgil y newidiadau i’r rheoliadau, mae angen cyfres o newidiadau strwythurol parhaol i bolisïau’r Llywodraeth, gan gynnwys:

• cydnabyddiaeth ariannol i awdurdodau lleol a/neu ysgolion sy’n cyrraedd eu targedau ac yn ehangu dysgu cyfrwng Cymraeg; 

• cronfa cyfalaf ariannol flynyddol ychwanegol ar gyfer prosiectau cyfrwng Cymraeg er mwyn cymell newid;

• datganiad a meini prawf clir ynglŷn â sut mae Band C rhaglen Ysgolion yr 21ain Ganrif yn mynd i gymell a chynorthwyo twf a normaleiddio addysg cyfrwng Cymraeg;

• datganiad am ragor o gamau gorfodi a chyfundrefn atebolrwydd er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni ar y targedau a’r dyletswyddau yn y rheoliadau;

2.3. Ymhellach, dylai fod datganiad clir am becyn o newidiadau i gynllunio’r gweithlu trwy gamau polisi, gan gynnwys:

(i) Sefydlu targedau statudol er mwyn cynyddu canrannau'r bobl sy'n hyfforddi i fod yn athrawon o’r newydd fydd yn addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg;

(ii) Sicrhau mai nod pob un cwrs yn y cynllun sabothol yw bod pob gweithiwr yn mynd ymlaen i addysgu drwy’r Gymraeg wedi’r cwrs, gyda thystysgrif sgiliau fel gwarant;

(iii) Rhaglen ddwys o hyfforddiant mewn swydd gwahaniaethol yn y gweithle, gan gynnwys: 

a) cyrsiau ymwybyddiaeth iaith ar gyfer newydd-ddyfodiaid i Gymru;  

b) rhaglen hyfforddiant gloywi Iaith ar gyfer y 6% o athrawon sy’n medru’r Gymraeg ond ddim yn addysgu drwyddi ar hyn o bryd, gan arwain at dystysgrif gallu o fewn blwyddyn;

c) rhaglenni hyfforddiant gwahaniaethol i atgyfnerthu gallu’r mwyafrif i gefnogi defnydd o'r Gymraeg ar draws y cwricwlwm gan dargedu’r rhai mwyaf hyderus ac abl yn y Gymraeg ar gyfer rhaglenni mwy dwys yn cynnwys cyfleoedd ar gyfer cyfnodau hyfforddiant preswyl – gan arwain at ennill tystysgrif sgiliau dros gyfnod o dair blynedd; 

ch) atgyfodi ac ymestyn y rhaglenni athrawon bro i lywio'r cynlluniau uchod, gan gynnwys sefydlu rhwydwaith o fentoriaid, grwpiau cefnogi ysgol/ardal. 

(iv) Ymestyn cyrsiau hyfforddiant cychwynnol athrawon am hyd at flwyddyn ychwanegol i alluogi darpar athrawon i ddysgu Cymraeg a gloywi iaith;

2.4. Yn ogystal, mae angen datganiad bod y Llywodraeth yn mynd i baratoi cynigion ar gyfer Deddf Addysg Gymraeg er mwyn mynd i’r afael â’r gwendidau amlwg yn y ddeddfwriaeth sylfaenol bresennol yn unol â chasgliadau’r Bwrdd Cynghori Strategol y Gymraeg mewn Addysg. O ganlyniad i’r adroddiadau a thrafodaethau ynghylch y rheoliadau hyn ac eraill, credwn fod consensws am yr angen i ddeddfu er mwyn gwella meysydd megis y canlynol:

• symud i system o dargedau lleol pendant yn lle cynlluniau lleol;

• pwerau gorfodi a chymell er mwyn cyrraedd y targedau; 

• nod deddfwriaethol i ddisodli mesur y galw;

• gosod dyletswyddau ynghylch darpariaeth blynyddoedd cynnar;

• gosod dyletswyddau ynghylch addysg ôl-16;

• trafnidiaeth am ddim i sefydliadau addysg cyfrwng Cymraeg;  

• dyletswyddau a newidiadau ynghylch cynllunio’r gweithlu. 

2.5. Yn ein barn ni felly, dylai’r cynigion deddfwriaethol sylfaenol gynnwys cynigion i:

• Sefydlu nod hirdymor yn y ddeddfwriaeth i gynllunio ar gyfer addysg cyfrwng Cymraeg cyflawn i bawb, fel y gwneir yng Nghatalwnia, wrth ddisodli ‘mesur y galw’.

• Er mwyn gweddnewid y system o fewn ychydig ddegawdau i system debyg i un Catalwnia, disodli’r gyfundrefn bresennol o Gynlluniau Strategol y Gymraeg mewn Addysg a lunir gan awdurdodau lleol, cyfundrefn sydd wedi methu, gyda system sy’n gosod targedau clir, di-droi'n-ôl ar gyfer normaleiddio ac ehangu addysg cyfrwng Cymraeg er mwyn cyrraedd y nod hirdymor erbyn dyddiad(au) pendant;

• Sefydlu cyfundrefn sydd â chymhellion ariannol clir – refeniw a chyfalaf – a fformiwla glir er mwyn sicrhau bod y targedau hynny’n cael eu cyflawni drwy awdurdodau lleol.

• Gosod targedau o ran cynyddu nifer a chanran y pynciau a addysgir drwy gyfrwng y Gymraeg mewn ysgolion sy’n addysgu’n bennaf drwy’r Saesneg ar hyn o bryd, yn unol ag argymhelliad adroddiad yr Athro Sioned Davies; 

• Sefydlu hawl i drafnidiaeth yn rhad ac am ddim i ysgolion a meithrinfeydd Cymraeg.

• Gosod dyddiad targed statudol ar gyfer darparu addysg blynyddoedd cynnar a chyfnod sylfaen yn Gymraeg yn unig ar draws Cymru gyfan.

• Sefydlu ac ehangu canolfannau trochi ym mhob sir, gyda’r nod o sicrhau eu bod yn gweithredu ar yr un patrwm â’r gyfundrefn yng Ngwynedd, drwy wneud y canolfannau yn rhan o ddarpariaeth statudol i gynghorau lleol yn eu hardal 

• Sefydlu targedau statudol o ran nifer y bobl sy'n hyfforddi i fod yn athrawon o’r newydd er mwyn sicrhau cynnydd yn y ganran fydd yn addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg

• Sefydlu’r hawl i addysg cyn-ysgol leol yn Gymraeg a gosod cyfrifoldeb ar awdurdodau lleol i sicrhau bod darpariaeth gofal ac addysg cyn-ysgol cyfrwng Cymraeg yn y sir i baratoi plant ar gyfer addysg statudol Gymraeg

• Sefydlu’r hawl i astudio drwy’r Gymraeg mewn addysg ôl-16, gan gynnwys y brifysgol, mewn prentisiaeth ac yn y chweched dosbarth neu yn y coleg. 

• Gosod dyletswydd ar awdurdodau lleol a chonsortia addysg i gynllunio’n strategol a darparu rhaglenni dysgu proffesiynol fydd yn cynyddu nifer y gweithwyr addysg sy’n gwella eu sgiliau Cymraeg. Dylai hyn gynnwys cydnabyddiaeth o hawl gweithwyr addysg i ddysgu’r Gymraeg yn rhugl yn y gwaith.

3. Sylwadau manwl ar y Rheoliadau a’r Canllawiau

Ymestyn Cyfnod y Cynlluniau i 10 mlynedd

3.1. Cydnabyddwn fod y cynlluniau 3 blynedd presennol wedi methu, yn rhannol oherwydd bod oes y cynllun yn rhy fyr i gynllunio a chyflawni newid. Felly, mae dadl rhesymegol dros ymestyn oes y cynllun. Fodd bynnag, o dan y ddeddfwriaeth syflaenol bresennol, Deddf Safonau a Threfnidiaeth Ysgolion 2013, yr unig rym sydd gan y Llywodraeth i herio perfformiad cynghorau ar ehangu addysg cyfrwng Cymraeg yw’r pwerau o dan adran 85 i wrthod cyllun arfaethedig y cyngor. Y tu hwnt i hynny, does dim pwerau statudol i annog, i gymell nac i orfodi newid. Wrth ymestyn cyfnod y cynllun felly, mae’r gallu i ymyrryd er mwyn sicrhau bod cynghorau’n cyflawni yn lleihau - gan mai unwaith mewn degawd y bydd cyfle i wneud hynny yn hytrach na phob tair blynedd.

3.2. Nodwn y cynigion i symleiddio’r adrodd blynyddol ar y cynlluniau. Fodd bynnag, nid yw’r gwaith monitro yn golygu newid heb fod camau gorfodi neu gymell penodol. Credwn mai ffactorau eraill, megis diffyg targedau, cymhellion strwythurol a chamau gorfodi cadarn, sydd wrth wraidd y methiant i ehangu addysg cyfrwng Cymraeg yn hytrach nag oes y cynllun. Fodd bynnag, byddem yn cefnogi ymestyn y cynllun i 5 neu 10 mlynedd pe bai cynllun neu newid deddfwriaethol i sicrhau bod grymoedd gan Estyn a Gweinidogion Cymru fel rhan o fecanwaith er mwyn sicrhau twf a normaleiddio addysg cyfrwng Cymraeg. Hyd yn oed os na fydd y Llywodraeth yn cyflwyno newid deddwriaethol, credwn, ar ôl 5 mlynedd, y dylai Estyn gynnal arolygiad ffurfiol llawn o bob cynllun strategol awdurdod addysg er mwyn sicrhau bod y targedau’n cael eu cyflawni. Gallai arolygiad o’r fath arwain at amryw o ganlyniadau megis rhoi awdurdod mewn mesurau arbennig. 

3.3. Pryderwn fod cynllun 10 mlynedd yn gyfnod rhy hir heb fecanwaith cadarn sy’n sicrhau atebolrwydd allanol annibynnol, cymhellion clir a gweithredu parhaus. Yn absenoldeb pwerau gorfodi a chymell ychwanegol, credwn y byddai’n well symud i gynlluniau 5 mlynedd neu gynlluniau 10 mlynedd gydag adolygiad ffurfiol yn y bumed flwyddyn fyddai’n cynnig cyfle pendant i’r Llywodraeth ymrryd. Wedi dweud hynny, wrth ystyried system ddelfrydol, nid ydym yn argyhoeddig mai cynlluniau sydd eu hangen, ond yn hytrach targedau lleol di-droi'n-ôl ar gyfer normaleiddio ac ehangu addysg cyfrwng Cymraeg er mwyn cyrraedd y nod hirdymor.

Cychwyn y Cynlluniau newydd yn 2021

3.4. O aros gyda chyfundrefn o gynlluniau am y tro, cydnabyddwn fod manteision o roi rhagor o amser i gynghorau lunio’r cynlluniau ac felly nid ydym yn gwrthwynebu’r cynnig hwn. Fodd bynnag, mae angen cydnabod bod heriau penodol gyda’r cynllun hwn:

(i) nid yw’r amserlen yn cyd-fynd ag amserlen rhaglenni cyfalaf prif-ffrwd y Llywodraeth, sy’n groes i argymhelliad Adolygiad Brys o’r Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg;

(ii) ni fydd llawer o amser gan y Llywodraeth nesaf i gymeradwyo, addasu neu wrthod y cynlluniau wedi’r etholiadau yn 2021;

(iii) nid yw’n llesol i gynlluniau 2017-20 gael eu hymestyn tan ddiwedd Awst 2021. 

3.5. Er mwyn delio â her (i) uchod, argymhellwn fod cronfa cyfalaf addysg cyfrwng Cymraeg ychwanegol ar gael nes bod Band C rhaglen Ysgolion 21ain Ganrif yn weithredol. Yn ogystal, mae angen edrych ar gryfhau’r cymhellion o fewn Band C y rhaglen yn sylweddol er mwyn sicrhau bod awdurdodau yn ehangu addysg cyfrwng Cymraeg.

3.6. O ran y diffyg amser i ystyried y cynlluniau newydd a’r cynnig i ymestyn y cynlluniau presennol tan ddiwedd Awst 2021, nid yw’n glir bod datrysiad amlwg. Awgrymwn y dylid defnyddio’r amser rhwng nawr a’r gyfundrefn newydd i ddarparu rhaglen o hyfforddiant mewn swydd ac ymwybyddiaeth iaith dwys ar gyfer prif swyddogion adran addysg y Llywodraeth, awdurdodau lleol a chonsortia.

3.7. Credwn fod y maes hwn yn enghraifft arall o’r angen am Ddeddf Addysg Gymraeg. Byddai Deddf newydd yn gallu symud o system sy’n pennu’r amseriad ar gyfer mabwysiadu a chymeradwyo cynlluniau i system sy’n gosod dyddiadau pendant i gyflawni ar dargedau twf, a mecanwaith ymrryd, cymell, monitro a gorfodi’n effeithiol er mwyn sicrhau bod awdurdodau yn cyflawni.

Dileu ‘Mesur y Galw’ 

3.8. Rydym yn croesawu’r cynnig i ddileu’r gofyniad i ‘fesur y galw’ am addysg cyfrwng Cymraeg, ac yn lle hynny, symud at system o osod targedau penodol yn seiliedig ar gyflawni nod strategaeth y Llywodraeth o gyrraedd miliwn o siaradwyr. Nid ydym yn derbyn y dylai addysg Gymraeg fod yn fater o ddewis; credwn ei bod yn hawl sylfaenol i bob un disgybl adael yr ysgol yn rhugl eu Cymraeg.

Targedau Blwyddyn 1

3.9. Mae cwestiynau pwysig i’w gofyn am y system sy’n dod yn lle’r gofyniad i fesur y galw.  Yn rhesymegol, nid oes gan y Llywodraeth opsiwn arall ond gosod targedau ar gynghorau er mwyn cwrdd ag amcanion ei strategaeth iaith ei hun. Er ein bod yn croesawu’r targed ar gyfer Blwyddyn 1 fel cam yn y cyfeiriad cywir:

(i) nid yw’r targedau a amlinellir yn nhabl 5, tudalen 33 y canllawiau arfaethedig yn ddigonol i gyrraedd y miliwn o siaradwyr;

(ii) mae angen mwy o dargedau meintiol er mwyn sicrhau bod pob awdurdod yn cyflawni i’r graddau sydd ei angen, yn enwedig ar gyfer blynyddoedd hŷn a diwedd blwyddyn 3, diwedd blwyddyn 6 a diwedd blwyddyn 9 yn benodol;

(iii) nid yw targed ar gyfer Blwyddyn 1 yn unig o gymorth mawr i awdurdodau yn y Gorllewin, yn enwedig Ynys Môn a Gwynedd sydd angen cael eu herio ar ddeilliannau eraill, yn enwedig er mwyn mynd i’r afael â diffyg dilyniant.

3.10. Mae targed ar gyfer Blwyddyn 1 ar ei ben ei hun yn annigonol gan nad yw’n mynd i’r afael â diffyg dilyniant, sy’n broblem enfawr mewn rhai siroedd ac i’r iaith yn genedlaethol. Mae targedau ar gyfer blynyddoedd ysgol eraill yn hanfodol i lwyddiant y gyfundrefn. Mae perygl fel arall bod y rheoliadau hyn yn amherthnasol i’r ardaloedd lle mae’r Gymraeg ar ei chryfaf ond yn wynebu heriau enfawr. Oni bai bod targedau ar gyfer blynyddoedd hŷn, ni fydd y Llywodraeth yn gallu cyflawni ar yr addewid i ddileu unrhyw ddffyg dilyniant presennol mewn addysg Gymraeg. Mae’r diffyg dilyniant presennol yn effeithio ar 11% o ddisbylion yn genedlaethol, pobl ifanc sy’n colli eu gafael ar y Gymraeg oherwydd y gyfundrefn bresennol.  

Targedau annigonol er mwyn cyrraedd y miliwn

3.11. Nid yw’r targedau a amlinellir yn nhabl 5, tudalen 33 y canllawiau arfaethedig yn ddigonol i gyrraedd targed y miliwn o siaradwyr am y rhesymau canlynol:

• mae targedau twf addysg cyfrwng Cymraeg mor isel yn golygu bod y Llywodraeth yn llwyr ddibynnol ar lwyddiant i gael hanner y disgyblion sy’n gadael ysgolion Saesneg yn siarad Cymraeg, ac nid oes unrhyw dargedau meintiol na mecanwaith cadarn ar gyfer cyflawni’r targed uchelgeisiol hwn;

• mae’r cynnig i newid prif darged y Cynlluniau Strategol i flwyddyn 1 (pan fo mwyafrif y plant ynddi naill ai'n 5 neu'n 6 mlwydd oed) yn hytrach na’r hen ddeilliant 7 mlwydd oed yn golygu, mewn gwirionedd, lleihau’r targedau twf addysg cyfrwng Cymraeg cenedlaethol, ac yn gwneud y targedau yn llai perthnasol i’r heriau sy’n wynebu ysgolion yn y Gogledd a’r Gorllewin;

• mae’r targedau cenedlaethol presennol yn cymryd yn ganiataol na fydd cwymp yng nghanran y disgyblion sy’n derbyn addysg cyfrwng Cymraeg o un cyfnod addysg i’r llall. Er bod mynd i’r afael â diffyg dilyniant yn hanfodol, nid yw’n realistig rhagdybio y bydd y diffyg dilyniant hwn yn diflannu’n llwyr, felly dylai’r Llywodraeth osod targedau twf uwch ar gyfer oedrannau iau er mwyn gwneud yn iawn am y cwymp anochel mewn grwpiau oedran hŷn.  

3.12. Credwn y dylai’r targed blwyddyn 1 fod yn llawer uwch, sef oddeutu’r un ffigyrau â’r hyn sydd yn ein dadansoddiad ystadegol ni er mwyn bod yn sicr o gyrraedd miliwn o siaradwyr, sef 50% yn derbyn addysg cyfrwng Cymraeg erbyn 2030 a 77% erbyn 2050. Nodwn yn benodol bod angen rhoi disgwyliad ar bob awdurdod, gan gynnwys Gwynedd a Môn, i wneud cynnydd. Manylir ar ein targedau amgen isod ochr yn ochr â thargedau arfaethedig y canllawiau:

3.13. Ni ellid gorbwyleisio pa mor dyngedfennol yw’r targedau hyn i lwyddiant strategaeth iaith Cymraeg 2050. Nid oes modd i’r Llywodraeth gymryd unhyw risg o fethu â chyrraedd targedau twf yn y ddarpariaeth. Pryderwn nad oes ymdrech i gynllunio ar sail modelu’r teybgolrwydd y caiff targedau amrwyiol eu cyrraedd. Er enghraifft, heb fod gweithredu sylweddol ar fyrder i fynd i’r afael â’r mater, dylai fod yn amlwg bod llawer iawn o ansicrwydd am allu’r Llywodraeth i gyrraedd ei tharged i gael hanner y disgyblion sydd mewn addysg ‘cyfrwng Saesneg’ yn siarad Cymraeg. Fodd bynnag, nid oes cydnabyddiaeth o hyn na chynigion clir yn y rheoliadau na’r canllawiau i fynd i’r afael â’r her.

3.14. Croesawn y cynnig i osod dyletswydd ar awdurdodau lleol i roi sylw i’r canllawiau fel cam ymlaen. Rydym yn deall bod y geiriad yn cael ei gynnig o fewn cyfyngiadau’r ddeddfwriaeth sylfaenol bresennol. Fodd bynnag, awgrymwn y dylai’r rheoliadau ddatgan bod angen ‘rhoi sylw dyledus’ i’r canllawiau yn hytrach na ‘rhoi sylw’ yn unig fel yn y geiriad presennol. Yn hyn o beth, mae’r cwestiwn yn y ddogfen ymgynghori ei hun yn anghyson â geiriad y rheoliadau drafft.   

Y datganiadau yn y rheoliadau

3.15. O edrych ar y rheoliadau yn gyffredinol, credwn:

• y dylai fod llai o ddyletswyddau sy’n gofyn am ‘ddatganiadau sy’n nodi’, ac, yn hytrach, y dylid canolbwyntio ar dargedau meintiol neu weithredoedd penodol a gaiff effaith ar lawr gwlad, gan adeiladu ar y cynsail cadarnhaol yn rheoliad cyntaf yr atodlen, sef y targed Blwyddyn 1;

• fod angen cryfhau pob un rheoliad sy’n cychwyn gyda ‘Datganiad sy’n nodi’, yn enwedig cymalau 7, 11 a 12 sy’n allweddol i ymdrechion y Llywodraeth i gyrraedd miliwn o siaradwyr erbyn 2050;  

• fod angen i’r rheoliadau fod yn berthnasol i’r system ‘cyfrwng Saesneg’ bresennol: nid yw’r rheoliadau arfaethedig, ddim mwy na’r rhai blaenorol, yn gwneud ymdrech wirioneddol i fynd i’r afael â hyn, sy’n effeithio ar oddeutu 80% o’n pobl ifanc;

• fod angen dyletswydd ychwanegol sy’n gosod targed i symud pob disbygl i fyny’r camau cynnydd ar hyd yr un continwwm dysgu Cymraeg a fydd yn ffurfio rhan o’r cwricwlwm newydd;

• fod angen ychwanegu dyletswydd i gyhoeddi crynodeb o brif dargedau’r cynllun, a’u dosbarthu i bob llywodraethwr ysgol a rhanddeiliaid perthnasol.

3.16. Gweler yn y tabl isod argymhellion o ran sut i gryfhau a/neu ddynhau’r rheoliadau yn yr atodlen: 

3.17. Erys cwestiynau ymarferol am weithrediad y system newydd, gan gynnwys y canlynol:

• Beth sy’n digwydd os bydd un cyngor yn mynnu gosod ei tharged blwyddyn 1 yn is nag awgrym y Llywodraeth ar gyfer y twf isaf sydd ei angen? O dan yr amgylchiadau hynny, beth all y Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod y cynlluniau’n mynd i gyrraedd y nod? A fyddai angen gofyn i gyngor arall gyflawni twf uwch?

• Beth yw’r pwerau gorfodi a chymell sydd gan y Llywodraeth er mwyn sicrhau bod awdurdodau yn cyrraedd y targedau?

• Pam nad oes targed ar gyfer mwy o ddysgu cyfrwng Cymraeg mewn ysgolion Saesneg? Wedi’r cwbl, o ran cynllun y Llywodraeth, mae’r targed i sicrhau bod hanner y plant sy’n dod allan o ysgolion ‘cyfrwng Saesneg’ presennol yn siarad Cymraeg erbyn 2050, cyn bwysiced â sicrhau bod 40% mewn addysg cyfrwng Cymraeg er mwyn cyrraedd y miliwn. 

3.18. Er y dylid gwneud popeth posib i wella’r rheoliadau hyn yn sgil y cwestiynau uchod, mae nifer o’r cwestiynau yn arwain at y casgliad bod Deddf Addysg Gymraeg newydd yn hanfodol er mwyn cyflawni amcanion y Llywodraeth o greu miliwn o siaradwyr.

Adrodd ac adolygu’r Cynlluniau

3.19. Gwelwn fod manteision i ofyn i gynghorau adrodd yn flynyddol i’r Llywodraeth ar eu perfformiad. Fodd bynnag, nid oes diben adrodd er mwyn adrodd, ac nid ydym yn gweld bod adrodd, ynddo’i hunan, yn creu digon o gymhelliant i gyflawni ar dargedau cynllun.

3.20. Credwn fod angen i Estyn fod â rôl yn hyn o beth, gan gadw trosolwg a gwneud arolygiad ffurfiol ar ôl pum mlynedd. Yn ogystal, mae angen pwerau gorfodi a chymell ffurfiol er mwyn sicrhau bod cynghorau yn gwybod bod angen iddyn nhw gyflawni twf a normaleiddio addysg cyfrwng Cymraeg i bob disgybl. 

4. Polisi Addysg Gymraeg Ehangach

4.1. Mae’r drafodaeth ynghylch y rheoliadau hyn wedi esgor ar gonsensws bod angen i’r Llywodraeth gymryd camau newydd a phendant mewn tri maes er mwyn sicrhau y gwelwn ni dwf a normaleiddio addysg cyfrwng Cymraeg i bob plentyn, sef arian cyfalaf, cynllunio’r gweithlu a deddfwriaeth sylfaenol. 

4.2.1. Credwn ei bod yn gwbl greiddiol i lwyddiant y gyfundrefn newydd bod yna gymhellion cryf, cadarn a hirhoedlog i sicrhau bod awdurdodau yn cyflawni ar y nod hirdymor a/neu dargedau cenedlaethol.

4.2.2. Rhoesom groeso i lwyddiant y gronfa a gyflwynwyd y llynedd i ddarparu 100% o arian cyfalaf ar gyfer prosiectau addysg cyfrwng Cymraeg, ond gresynwn at y ffaith nad yw wedi parhau. Rydym yn cytuno â Rhieni dros Addysg Gymraeg y dylid parhau â’r gronfa a’i hehangu ar gyfer y blynyddoedd nesaf. Fodd bynnag, nid oes modd seilio trefn gyfreithiol wedi ei dylunio i weithio dros gyfnod o ddegawdau ar gynlluniau ariannol dewisol, mympwyol, dros dro.

4.2.3. Ymysg y cymhellion ariannol rydym yn eu ffafrio er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni ar y nod hirdymor a thargedau cenedlaethol: 

• Dylid clustnodi arian cyfalaf Ysgolion yr 21ain ganrif ar gyfer adeiladau newydd i ehangu a normaleiddio addysg cyfrwng Cymraeg. 

• Ni ddylai’r un ysgol na sefydliad addysg newydd agor gyda chanran is o’r addysg drwy gyfrwng y Gymraeg na’r sefydliadau addysg yn y dalgylchoedd perthnasol, na gyda llai na 50% o’r addysg drwy’r Gymraeg. 

• Yn y cyfamser, dylid ymestyn a chynyddu'r cynllun presennol i gynnig 100% o'r arian cyfalaf i awdurdodau lleol ar gyfer prosiectau Cymraeg penodedig.

4.2.4. Credwn ymhellach fod modd ystyried, yn ogystal neu yn lle'r uchod: 

• Lle nad yw awdurdod lleol yn cyrraedd eu targedau statudol i ehangu a normaleiddio addysg cyfrwng Cymraeg, dylid trosglwyddo’r arian refeniw i gonsortia neu ysgolion unigol sy'n dangos cynnydd ar sail cynllun strategol 

• Parhau â chronfa gyfalaf ar wahân sydd â maint digonol er mwyn cyrraedd targedau/nod hirdymor y ddeddfwriaeth 

• Mabwysiadu rheol genedlaethol fel yr un a ffafrir gan gyn-Arweinydd Cyngor Caerdydd, y Cynghorydd Phil Bale, sef na ddylid ond ariannu drwy gyfalaf ysgolion newydd sy'n ysgolion penodedig Gymraeg neu 'ddwyieithog' (sef 50%+ cyfrwng Cymraeg)

4.3.1. Mae’n hanfodol bod y Llywodraeth yn amlinellu camau polisi newydd er mwyn sicrhau bod cynllunio’r gweithlu addysg Gymraeg yn digwydd yn effeithiol. Credwn fod angen strategaeth benodol ar gyfer hyn a dylid ei chyhoeddi ar yr un adeg â chyhoeddi’r rheoliadau hyn. 

4.3.2. O fewn y strategaeth benodol, credwn y dylid gwneud y canlynol: 

(i) Sefydlu targedau statudol er mwyn cynyddu canrannau'r bobol sy'n hyfforddi i fod yn athrawon o’r newydd fydd yn addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg;

(ii) Sicrhau bod pob un cwrs yn y cynllun sabothol yn anelu i gael pob gweithiwr yn mynd ymlaen i addysgu drwy’r Gymraeg wedi’r cwrs, gyda thystysgrif sgiliau fel gwarant;

(iii) Rhaglen ddwys o hyfforddiant mewn swydd gwahaniaethol yn y gweithle, gan gynnwys: 

a) cyrsiau ymwybyddiaeth iaith ar gyfer y newydd-ddyfodiaid i Gymru;  

b) rhaglen hyfforddiant gloywi Iaith ar gyfer y 6% o athrawon sy’n medru’r Gymraeg ond ddim yn addysgu drwyddi, gan arwain at dystysgrif gallu o fewn blwyddyn;

c) rhaglenni hyfforddiant gwahaniaethol i atgyfnerthu gallu’r mwyafrif i gefnogi defnydd o'r Gymraeg ar draws y cwricwlwm, gan dargedu’r rhai mwyaf hyderus ac abl yn y Gymraeg ar gyfer rhaglenni mwy dwys yn cynnwys cyfleoedd ar gyfer cyfnodau hyfforddiant preswyl – gan arwain at ennill tystysgrif sgiliau dros gyfnod o dair blynedd; 

ch) atgyfodi ac ymestyn y rhaglenni athrawon bro i lywio'r cynlluniau uchod gan gynnwys sefydlu rhwydwaith o fentoriaid, grwpiau cefnogi ysgol/ardal. 

(iv) Ymestyn cyrsiau hyfforddiant cychwynnol athrawon am hyd at flwyddyn ychwanegol i alluogi darpar athrawon i ddysgu Cymraeg a gloywi iaith;

4.3.3 Rydym wedi cyhoeddi dogfen lawn o gamau i wella cynllunio’r gweithlu addysg, yn seiliedig ar drafodaethau gydag arbenigwyr yn y maes. Mae hon i’w gweld yn 

https://cymdeithas.cymru/dogfen/cyrraedd-y-filiwn-o-siaradwyr-drwyr-gyfundrefn-addysg-polis-au-allweddol-gr-p-addysg-cymdeith 

4.4.1. Mae panel o arbenigwyr y Llywodraeth wedi bod yn glir am yr angen am Ddeddf Addysg Gymraeg er mwyn sicrhau bod y system yn cyflawni uchelgais y Llywodraeth. Fel yr ydym wedi’i ddweud uchod, mae manylion a mannau gwan y rheoliadau arfaethedig hyn yn cryfhau’r achos dros ddeddfwriaeth syflaenol yn ogystal. Gweler rhai o’n pwyntiau manwl am gynnwys y ddeddfwriaeth sydd ei hangen yn adran 2.4 a 2.5 uchod. 

Grŵp Addysg, Cymdeithas yr Iaith

Medi 2019