Y Safonau - ble mae bysiau, trenau, ynni a thelathrebu
Annwyl Brif Weinidog a Chomisiynydd y Gymraeg,
Ysgrifennwn atoch i fynegi pryderon mawr ynghylch y newidiadau yn y rhestrau o sefydliadau sydd yn rhan o Gylch 3 o'r Safonau Iaith, a'r diffyg eglurder ynghylch bwriad y Llywodraeth a'r Comisiynydd o ran gweithredu'r holl bwerau yn y Mesur i gynnwys yr ychydig o'r sector breifat sy'n gynwysedig o dan ei ddarpariaethau. Credwn ei bod yn annerbyniol, bron i 5 mlynedd ers i Fesur y Gymraeg gael ei basio gyda cefnogaeth unfrydol y Cynulliad, nad ydych chi fel awdurdodau gyda chyfrifoldeb dros yr iaith wedi gweithredu'r ddeddfwriaeth yn llawn.
Heb roi gwybod i'r cyhoedd, nac Aelodau Cynulliad ychwaith, tynnwyd dros 200 o sefydliadau oddi ar y rhestr o gyrff a fydd yn dod o dan gylch 3 o'r Safonau ym mis Ionawr a mis Ebrill eleni. Hyd y gwyddom, nid oedd dim craffu democrataidd ar y penderfyniad hynny. Drwy'r diffyg gweithredu, rydym yn pryderu eich bod yn amddifadu pobl o'u hawliau iaith a chyfle euraidd i gynyddu defnydd y Gymraeg. Yr hyn sy'n peri'r pryder fwyaf yw nad oes datganiad cyhoeddus wedi bod ynghylch hyn: cawn yr argraff eich bod yn ceisio gwneud y newidiadau heb roi gwybod i'r cyhoedd.
Atodwn restr o'r cyrff a dynnwyd oddi ar restr Cylch 3, a gofynnwn am esboniad llawn dros hepgor pob un o'r cyrff hyn oddi ar y rhestr.
Cyn i'r cyrff gael eu tynnu oddi ar y rhestr, derbyniom awgrym gan y Comisiynydd bod y Llywodraeth wedi mynnu bod cyrff yn cael eu tynnu allan o gylch 3. Mewn llythyr ar 22ain Rhagfyr 2014, ysgrifennodd y Comisiynydd:
“Mae’r Llywodraeth wedi egluro wrthym nad oes sicrwydd y bydd amser digonol iddynt gyflwyno rheoliadau drwy’r Senedd cyn yr etholiad yn 2016 os ydym yn parhau i lynu wrth yr amserlen hon ac yn parhau i gynnal ymchwiliadau i’r holl gyrff a enwyd yng Nghylch 3.”
Serch hynny, nid oes trafodaeth na datganiad cyhoeddus wedi bod ynghylch hyn.
Hoffwn ofyn: ydy'r Llywodraeth wedi gofyn i, neu awgrymu y dylai, y Comisiynydd dynnu cyrff allan o'r rhestr sy'n gynwysedig yng nghylch 3?
Hoffwn ofyn am gopïau o unrhyw gofnodion neu nodiadau o gyfarfodydd neu sgyrsiau ffôn, neu unrhyw ohebiaeth rhwng Llywodraeth Cymru a Chomisiynydd y Gymraeg ynghylch y cyrff a restrir yng nghylch 3 o raglen ymchwiliadau Safonau.
Rydych chi, Brif Weinidog, wedi cwyno'n ddiweddar am ddiffyg darpariaeth Cymraeg Trenau Arriva Cymru, felly pam fod Trenau Arriva Cymru wedi eu tynnu oddi ar restr y cyrff yng nghylch 3? Mae diffygion mawr hefyd o ran darpariaeth Network Rail o wasanaethau Cymraeg o bethau sylfaenol fel arwyddion corfforol ac electroneg a'u gwefan. Pam felly gawsant eu hepgor o'r rhestr o gyrff yng nghylch 3 o'r Safonau?
I ategu at hyn, rydym yn dal i ddisgwyl clywed pryd fydd cwmnïau megis ynni a thelathrebu yn cael eu cynnwys.
Dyletswydd y Comisiynydd, fel y datgenir ym Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011, yw 'hybu a hwyluso defnyddio'r Gymraeg.' Mae dyletswydd statudol ar y Comisiynydd felly i wneud popeth o fewn ei gallu i sicrhau bod y cwmnïau mawrion yn ddarostyngedig i'r Safonau cyn gynted â phosibl. Rydym ni fel mudiad yn hynod rwystredig nad ydych yn gweithredu'r pwerau sydd gyda chi yn y meysydd pwysig hyn. Drwy dynnu cwmnïau a chyrff allan o gylch 3, rydych yn rhoi eu buddiannau hwythau o flaen hawliau iaith pobl Cymru.
Gofynnwn i chi gyhoeddi amserlen ar gyfer y sectorau sydd wedi cael eu tynnu oddi ar y rhestr ar gyfer Cylch 3 cyn gynted â phosibl.
Gofynnwn unwaith eto i chi hefyd gyhoeddi rhestr o'r cwmnïau a fydd yn cael eu cynnwys yng Nghylch 4 y Safonau, neu'r dyddiad y byddwch yn cyhoeddi'r rhestr honno.
Nodwn fod Strategaeth Iaith y Llywodraeth a chynllun strategol y Comisiynydd y ddau yn ymrwymo i weithredu'r Mesur i'w lawn botensial. Noda Strategaeth Iaith y Llywodraeth o dan y pwyntiau gweithredu:
"Gwneud safonau a fydd yn galluogi’r Comisiynydd i osod dyletswyddau ar gwmnïau’r sector preifat sy’n rhan o gwmpas Mesur y Gymraeg, gan gynnwys cwmnïau telathrebu, gweithredwyr bysiau a threnau, a chwmnïau cyfleustodau...." Tud. 44, Iaith Byw: Iaith Fyw
Hoffwn hefyd eich holi ynglŷn â hyrwyddo bodolaeth y Safonau ar gyfer llywodraeth lleol, parciau cenedlaethol a Llywodraeth Cymry a fydd yn dod i rym ar 1af Mawrth 2016; pwy fydd yn gyfrifol am hywrwyddo bodolaeth yr hawliau iaith newydd a fydd yn deillio o'r Safonau a sut byddant yn mynd ati i'w hyrwyddo?
Yn gywir,
Manon Elin
Is-gadeirydd Grŵp Hawl i’r Gymraeg
Cymdeithas yr Iaith Gymraeg
cc: Simon Thomas AC, Aled Roberts AC, Suzy Davies AC, Keith Davies AC
Sefydliadau a dynnwyd oddi ar restr Cylch 3 o'r Safonau Iaith a gyhoeddwyd ym mis Ionawr 2014
1st Choice Transport Ltd
Abbey Cars
Achub y Plant (Save the Children)
Airparks Services
Alpine
Arriva Cymru
Arriva Midlands
Asiantaeth yr Amgylchedd
ATOC
Awdurdod Ffrwythloni Dynol ac Embryoleg (newydd)
Awdurdod y Diwydiant Diogelwch
Banc Lloegr
Barnardo's
Berwyn
Briggs Coach Hire
Brodyr James
Brodyr Williams
Bryans Coaches
Bryn Melyn
Buddsoddwyr mewn Pobl
Bwrdd Datblygu Amaethyddiaeth a Garddwriaeth
Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladau Peiriannol
Bwrdd Marchnata Gwlân Prydain
Bws Caerdydd
Cadwch Gymru'n Daclus (Keep Wales Tidy)
Caelloi
Call a Cab
Canolfan Cydweithredol Cymru (Wales Co-operative Centre)
Canolfan Gwasnaethau Gwirfoddol y Fro (Vale Centre for Voluntary Services)
Capitol Hire
Caring Coaches
Carreglefn Coaches
Celtic Travel
Cen ap Tomos
Chepstow Classic Buses
Citywing
Clynnog & Trefor
Collins of Roch
Comisiwn Elusennau Cymru a Lloegr
Comisiynydd y Gronfa Gymdeithasol
connect2
Creigiau Travel Ltd
Crickhowell Taxis
Cronfa addysgu ac ymchwilio alcohol
CrossCountry Trains
Crossgates Coaches
Cumfybus
Cymdeithas Gwasanaethau Gwirfoddol Sir Gar (Carmarthenshire Association of Voluntary Services)
Cymdeithas Mudiadau Gwirfoddol Ceredigion (Ceredigion Association of Voluntary Services)
Cymdeithas Mudiadau Gwirfoddol Gwent (Gwent Association of Voluntary Services)
Cymdeithas Mudiadau Gwirfoddol Pen-y-bont (Bridgend Association of Vountary Organisations)
Cymdeithas Mudiadau Gwirfoddol Powys (Powys Association of Voluntary Organisations)
Cymdeithas Mudiadau Gwirfoddol Sir Benfro (Pembrokeshire Association of Voluntary Services)
Cymdeithas Mudiadau Gwirfoddol Wrecsam
Cynghrair Gwirfoddol Torfaen (Torfaen Voluntary Alliance)
Cyngor Chwaraeon y DU
Cyngor Cyfleusterau Gwyddoniaeth a Thechnoleg
Cyngor Ffilm y DU bellach yn 'British Film Institute'
Cyngor Gwasanaethau Gwirfoddol Abertawe
Cyngor Gwasanaethau Gwirfoddol Castell Nedd Port Talbot
Cyngor Gwasanaethau Gwirfoddol Conwy (Conwy Voluntary Services Council)
Cyngor Gwasanaethau Gwirfoddol Sir Ddinbych (Denbighshire Voluntary Services Council)(NEWVOL)
Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Rhondda Cynon Taf (Interlink RCT)
Cyngor Gwirfoddol Lleol Sir y Fflint (Flintshire Local Voluntary Council)
Cyngor Trydydd Sector Caerdydd (Cardiff Third Sector Council)
Cyngor Ymchwil Biotechnoleg a Gwyddorau Biolegol
Cyngor Ymchwil Perianneg a Gwyddorau Ffisegol
Cyngor Ymchwil yr Amgylchedd Naturiol
D A Mason Minibus Hire
D Jones & Son
DANSA
Davies Coaches Ltd
DR Travel
E Jones & Son
Easyway of Pencoed
Edwards Bro
Edwards Coaches
Eifion's Coaches
EST Coach Ltd
Evans Coaches Tregaron Limited
Express Motors
Ffocws ar Deithwyr
Ffoshelig Coaches
First Call
First Chester & The Wirral
First Cymru
First Great Western
First Somerset & Avon
G H A
G&H Executive Minibuses
George Young's Coaches
GHA Coaches
Globe Coaches
Glyn Evans
Goodsir
Gwasanaeth Cynghori ar Bensiynau
Gweithredu Gwirfoddol Merthyr Tudful (Voluntary Action Merthyr Tydfil)
Gwynfor Coaches
Gwynne Price Transport Ltd
H & H Coaches Ltd
H.D.A. Coaches
Harris Coaches (Pengam) Ltd
HD Hutchinson & Son
Henleys
Hybu Cig Cymru
James Bevan
John's Coaches
John's Travel (Merthyr Tydfil)
Jones Login
Knighton Taxis
Lewis Y Llan
Lewis's Coaches Llanrhystud
Llew Jones Coaches
Lloyds Coaches
Lloyd's Taxis
Lugg Valley Primrose
M&H Coaches
Mantell Gwynedd Cyf
Medrwn Môn
Megabus
Menyn's Private Hire
MET Taxis
Mid Wales
Midway
Millington Buses
Mintax
Morris Travel
Motability
N.A.T. Group
National Express Coach Services
National Express
Nefyn Coaches Ltd
Network Rail
Newport Bus
Newport Transport
NSPCC (The National Society for the Provention of Cruelty to Children)
O R Jones
Oares
Oswestry Community Transport
Owens of Oswestry
Owens
P & O Lloyd
Padarn Bus Ltd
Padarn Cars
Parrott Motors Ltd
Passenger Focus
Pat's Coaches
Pheonix Transport
Phil Anslow
Preseli Rural Transport Association
Price Coaches
Pwyllgor Ymynghorol Trafnidiaeth i'r Anabl
Rees Motors
Richards Bros
Ridgways
RJ Jones Travel
Roy Brown
Sargeant
Sefydliad Datblygu Cymunedol
Select Local Bus Services
Silcox
SNAP Cymru
South Wales Transport
Sprint Transport
Stagecoach Group
Stagecoach Wales
Taf Valley Coaches
Tanat Valley Coaches
The Brecon Beacons National Park Authority (* yn rhinwedd ymchwiliad safonau i mewn i bersonau neilltuedig sy’n darparu bysiau i’r cyhoedd)
The Community Transport Association
The Trainline.com
Thomas Coaches of Porth
Town & Country Bus Ltd
Townlynx
Travel Final Ltd.
Traveline Cymru
Traws Cambria
Tros Gynnal
Vale of Llangollen
Virgin Trains
Voel Coaches
VR Travel
Watts' Coaches
Y Comisiwn Hapchwarae
Y Cyngor Defnyddwyr Dwr
Y Cyngor Prydeinig
Y Cyngor Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol
Y Cyngor Ymchwil i'r Celfyddydau a'r Dyniaethau
Y Cyngor Ymchwil Meddygol
Y Gwaddol Cenedlaethol ar gyfer Gwyddoniaeth, Technoleg a'r Celfyddydau
Y Rheoleiddiwr Pensiynau
Yeomans Canyon
Ymddiriedolaeth Cronfa'r Teulu ar gyfer Teuluoedd gyda Phlant Anabl Iawn (The Family Fund Trust for Families with Severely Disabled Children)
Yr Awdurdod Digolledu am Anafiadau Troseddol
Yr Ombwdsman Pensiynau
Yr Ymddiriedolaeth Arbed Ynni Cyfyngedig
Yr Ymddiriedolaeth Camlesi ac Afonydd (wedi disodli British Waterways)
Yr Ymddiriedolaeth Garbon